Η ιδέα ότι ο θεράπων ιατρός θα μπορεί να συνταγογραφεί την παρακολούθηση ή τη συμμετοχή σε πολιτιστικές δράσεις, ως ενναλακτική ή συμπληρωματική θεραπευτική αγωγή ίσως να φαντάζει εξωπραγματική για κάποιους. Και όμως, πρόκειται για ένα σχέδιο που αφορά τη χώρα μας, που έχει μελετηθεί, κοστολογηθεί και ενταχθεί στο Ταμείο Ανάκαμψης με συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και του Υπουργείου Υγείας. Για το έργο αυτό, αλλά και για τη σύνδεση του πολιτισμού με την υγεία μιλάει στο Health Daily o Νικόλας Γιατρομανωλάκης Υφυπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού, αρμόδιος για θέματα Σύγχρονου Πολιτισμού.
Για πρώτη φορά εκπονείται στη χώρα μας με συνεργασία των Υπουργείων Πολιτισμού και Υγείας μία ολοκληρωμένη στρατηγική για τη σύνδεση του πολιτισμού με την υγεία και την ποιότητα ζωής μέσα από ένα καινοτόμο πρόγραμμα πολιτιστικής συνταγογράφησης; Τι είναι η πολιτιστική συνταγογράφηση και ποιοι οι στόχοι και οι δράσεις του προγράμματος;
Τον 21ο αιώνα, αυξήθηκε σημαντικά η έρευνα σχετικά με τις επιπτώσεις των τεχνών στην υγεία. Ωστόσο, λόγω απουσίας ενημέρωσης και σύνδεσής της με τη δημόσια διοίκηση, η έρευνα αυτή δεν οδήγησε στον σχεδιασμό και την υλοποίηση σχετικών πολιτικών. Για τον λόγο αυτό ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας δημοσίευσε το 2019 μια έκθεση, που καλύπτει 700 σχετικές μελέτες και 900 δημοσιεύσεις που με τη σειρά τους καλύπτουν 3000 μελέτες. Με άλλα λόγια, η έκθεση αυτή αποτυπώνει τα διαθέσιμα στοιχεία και τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να χαραχθούν σχετικές πολιτικές. Αυτή υπήρξε η αφετηρία μας, σε συνδυασμό με τις προφανείς επιπτώσεις τις πανδημίας στην ψυχική και σωματική υγεία του πληθυσμού, αλλά και το κενό που δημιουργήθηκε στις ζωές των πολιτών όταν εξαιτίας του lockdown δεν υπήρχε εύκολη πρόσβαση στον πολιτισμό.
Έτσι, ξεκινήσαμε να σχεδιάζουμε το πρόγραμμα της πολιτιστικής συνταγογράφησης. Σκοπός του προγράμματος είναι η πρόληψη και η αντιμετώπιση προβλημάτων ψυχικής υγείας μέσω των τεχνών και του πολιτισμού. Απώτατος στόχος θα είναι ο θεράπων ιατρός να συνταγογραφεί την παρακολούθηση ή τη συμμετοχή σε πολιτιστικές δράσεις, ως ενναλακτική ή συμπληρωματική θεραπευτική αγωγή. Το καινοτόμο αυτό έργο έχει ενταχθεί στο Ταμείο Ανάκαμψης, ενώ για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση το προγράμματος έχει υπογραφεί Μνημόνιο Συνεργασίας μεταξύ του Υπουργείου Πολιτισμού και του Υπουργείου Υγείας, ενώ η Διυπουργική Ομάδα Εργασίας βρίσκεται στο στάδιο της οριστικοποίησης. Θα αποτελείται τόσο από ειδικευμένο ιατρικό και ψυχιατρικό προσωπικό όσο και από επαγγελματίες του πολιτιστικού κλάδου. Το έργο έχει τέσσερις βασικούς πυλώνες: (α) την κατάρτιση των επαγγελματιών ψυχικής υγείας και επαγγελματιών του πολιτιστικού και δημιουργικού κλάδου σε αυτό το νέο πεδίο, (β) τη δημιουργία ευκαιριών για τη συνεργασία των επαγγελματιών των δύο αυτών κλάδων, (γ) την ανάπτυξη και θεσμοθέτηση σχετικών πρακτικών και (δ) την υλοποίηση σχετικών ερευνητικών αλλά και πιλοτικών προγραμμάτων.
Υπάρχουν καλές πρακτικές από το εξωτερικό, πάνω στις οποίες μπορεί να βασιστεί ένα τέτοιο πρόγραμμα;
Ανάλογα προγράμματα έχουν πραγματοποιηθεί σε λίγες χώρες. Για παράδειγμα στο Ηνωμένο Βασίλειο εδώ και είκοσι χρόνια περίπου λειτουργεί το πρόγραμμα Arts on Prescription. Άτομα που επισκέπτονται τον γιατρό με μη ιατρικά προβλήματα (π.χ. κοινωνική απομόνωση ή μοναξιά, όπως συμβαίνει στο 20-30% όλων των επισκέψεων σε γιατρούς στο Ηνωμένο Βασίλειο) ή που χρειάζονται πρόσθετη ψυχοκοινωνική υποστήριξη παραπέμπονται σε έναν διαμεσολαβητή, ο οποίος συνδέει τους ασθενείς με δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένων συμμετοχικών καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων. Τοπικές αξιολογήσεις σε διάφορες περιοχές έχουν δείξει οφέλη για την ψυχική υγεία, τον χρόνιο πόνο, τη διαχείριση σύνθετων και μακροπρόθεσμων παθήσεων, την κοινωνική συνοχή Το πρόγραμμα Arts on Prescription υλοποιείται συνήθως σε συνεργασία με τοπικούς πολιτιστικούς οργανισμούς και τον εθελοντικό τομέα, αν και ορισμένες ιατρικές μονάδες παρέχουν επίσης τις δικές τους δραστηριότητες. Οι αξιολογήσεις του προγράμματος αποτυπώνουν ότι για κάθε £1 που δαπανάται η επένδυση επιστρέφει πίσω £2,3 μέσω του περιορισμού της περιττής συνταγογράφησης και της κατάχρησης υπηρεσιών υγείας, συμπεριλαμβανομένων των έκτακτων εισαγωγών στα νοσοκομεία.
Οι τέχνες και ο πολιτισμός θεωρούνται ένας σημαντικός πυλώνας στη θεραπευτική αγωγή προβλημάτων ψυχικής υγείας, αλλά και αναπόσπαστο τμήμα της προαγωγής της ψυχικής υγείας, επιφέροντας σημαντικές αλλαγές και σε κοινωνικό επίπεδο. Όμως πώς κατά τη γνώμη σας μπορεί να λειτουργήσει αυτός ο πυλώνας σε περιόδους οικονομικών, ενεργειακών ή/και υγειονομικών κρίσεων, όπως αυτή που διανύουμε;
Οι έρευνες έχουν καταδείξει τη συμβολή του πολιτισμού τόσο στη δημόσια υγεία όσο και στην κοινωνική συνοχή.
Υπάρχει μια αυξανόμενη βιβλιογραφία σχετικά με τα προληπτικά οφέλη της ενασχόλησης με τις τέχνες σε σχέση με την ψυχική υγεία. Δραστηριότητες όπως το να παίζεις και να ακούς μουσική, να χορεύεις, να επισκέπτεσαι πολιτιστικούς χώρους, συνδέονται με τη διαχείριση και την πρόληψη του στρες, και συμβάλουν σε χαμηλότερα επίπεδα βιολογικού στρες στην καθημερινή ζωή και στη μείωση του καθημερινού άγχους. Η ενασχόληση με τις τέχνες μπορεί επίσης να βοηθήσει στη μείωση του κινδύνου εμφάνισης ψυχικών ασθενειών όπως η κατάθλιψη στην εφηβεία αλλά και σε μεγαλύτερη ηλικία. Η συμμετοχή σε καλλιτεχνικές δραστηριότητες μπορεί να οικοδομήσει την αυτοαποδοχή, την αυτοπεποίθηση και την αυτοεκτίμηση, που όλα βοηθούν στην προστασία από ψυχικές ασθένειες. Για παράδειγμα, παιδιά και έφηβοι που συμμετέχουν σε πολιτιστικά προγράμματα έχουν αυξήσει τα επίπεδα κοινωνικοποίησης και ανθεκτικότητας. Σύμφωνα με οικονομικές αναλύσεις, τα προγράμματα αυτά αποφέρουν €7 για κάθε €1 που επενδύεται μέσω της μείωσης του κόστους θεραπείας ασθενειών όπως το άγχος και η κατάθλιψη.
Προγράμματα με όχημα τις τέχνες για την αντιμετώπιση τόσο των κοινωνικών ανισοτήτων (π.χ. άνιση κατανομή των πόρων υγείας) όσο και των δομικών ανισοτήτων (π.χ. διαφορές ως προς την έκθεση σε περιβαλλοντικούς και κοινωνικούς παράγοντες που επηρεάζουν την υγεία) έχουν αναπτυχθεί σε χώρες υψηλότερου και χαμηλότερου εισοδήματος, συμπεριλαμβανομένου του Καναδά, της Φινλανδίας, της Λιθουανίας και των χωρών της Λατινικής Αμερικής. Όλα εστιάζουν στην αξιοποίηση των τεχνών για την προώθηση της κοινωνικής ένταξης, της ανάπτυξης δεξιοτήτων, της ανάπτυξης ικανοτήτων και την προαγωγή της υγείας. Για παράδειγμα, μεταξύ των παιδιών που προσδιορίζονται ως εκτεθειμένα σε κίνδυνο (π.χ. ζουν σε περιοχές που χαρακτηρίζονται από υψηλά επίπεδα οικονομικής στέρησης, υποβαθμισμένη στέγαση, έλλειψη υγειονομικής περίθαλψης και συνθήκες κοινωνικής απομόνωσης), η μουσική έχει βρεθεί ότι μειώνει το άγχος, την κατάθλιψη, τη συναισθηματική αποξένωση, την απάθεια και την επιθετικότητα, καθώς και ότι ενισχύει τη σχολική συμμετοχή, την αυτοεκτίμηση, την πολιτιστική εν συναίσθηση, την εμπιστοσύνη, τη προσωπική ενδυνάμωση και την υγιεινή διατροφή. Μεταξύ των εφήβων που ζουν σε αστικές περιοχές, η εκπαίδευση συνομηλίκων που βασίζεται στο θεατρικό παιχνίδι μπορεί να υποστηρίξει την υπεύθυνη λήψη αποφάσεων, να ενισχύσει την ευημερία τους και να μειώσει την έκθεση στη βία. Επιπλέον, οι τέχνες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την υποστήριξη προγραμμάτων αστικής ανάπλασης: Έργα στέγασης που ενσωματώνουν τις τέχνες στον σχεδιασμό τους, οδηγούν στην ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και τη μείωση των επιπέδων βίαιης εγκληματικότητας, δημιουργώντας ασφαλέστερα μέρη. Οι τέχνες παρέχουν επίσης ευκαιρίες απασχόλησης και υποστηρίζουν την κοινωνική κινητικότητα, την εργασία και την κοινωνικοοικονομική σταθερότητα τόσο για μεμονωμένα άτομα όσο και για κοινότητες συνολικά.
Με άλλα λόγια, η τέχνη και ο πολιτισμός μπορούν να έχουν καταλυτική συνεισφορά σε περιόδους κρίσης, τόσο προληπτικά όσο και θεραπευτικά, αλλά και μια οικονομική και αναπτυξιακή υπεραξία.
Για την επιτυχία ενός τόσο σύνθετου εγχειρήματος, είναι απαραίτητη η συστράτευση των φορέων ψυχικής υγείας, του ιατρικού κόσμου, αλλά και των καλλιτεχνών για την ανάπτυξη συμμετοχικών προγραμμάτων τέχνης στην ψυχική υγεία. Με ποιο τρόπο θα γίνει αυτή η συστράτευση;
Στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος που έχει ήδη υποβληθεί στο Ταμείο Ανάκαμψης, περιλαμβάνεται μια σειρά από πιλοτικά προγράμματα σε εποπτευόμενους και μη φορείς του Υπουργείου Πολιτισμού, τα οποία αφενός θα τροφοδοτούν την έρευνα και αφετέρου υπολογίζουμε ότι θα εμπλέξουν 5000 ωφελούμενους. Τα πιλοτικά αυτά προγράμματα θα εμπλέξουν επαγγελματίες τόσο από τον κλάδο της υγείας όσο και από τον κλάδο του πολιτισμού.
Επίσης το υπουργείο σας υλοποιεί και μία ολοκληρωμένη στρατηγική για την καθολική προσβασιμότητα των ΑμεΑ στον πολιτισμό. Με ποιο τρόπο θα γίνουν τα πολιτιστικά δρώμενα καθολικά προσβάσιμα στα άτομα με αναπηρία;
Πάγια επιδίωξή μας είναι η καθολική προσβασιμότητα όλων στην πολιτιστική συμμετοχή και δημιουργία. Πρόσφατα υπογράφηκε μνημόνιο συνεργασίας μεταξύ του Κέντρου Εκπαίδευσης και Αποκατάστασης Τυφλών (ΚΕΑΤ) και του Μεγάρου Μουσικής Θεσσαλονίκης με σκοπό την συμπερίληψη των ατόμων με οπτική αναπηρία στις δράσεις του Μεγάρου Μουσικής Θεσσαλονίκης, ενώ έχει προηγηθεί αντίστοιχο μνημόνιου του ΚΕΑΤ με το Φεστιβάλ Αθηνών & Επιδαύρου. Το Φεστιβάλ ξεκίνησε ήδη την παραγωγή προγραμμάτων σε γραφή Μπράιγ, καθώς και την εκπαίδευση ταξιθετών στην καθοδήγηση ατόμων με προβλήματα όρασης. Στο πλαίσιο του Ταμείου Ανάκαμψης αλλά και του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για τα ΑμεΑ, έχουμε εντάξει πολλά άλλα τέτοια προγράμματα, όπως το Σινεμά για Όλους του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Συμπεριλαμβάνονται τόσο έργα βελτίωσης υποδομών (π.χ. αναβατόρια, ράμπες) όσο και προγράμματα παροχής υπηρεσιών (π.χ. περιγραφή στη νοηματική γλώσσα) αλλά και εκπαίδευση του προσωπικού των φορέων μας.
Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι ήδη πρωτοπορούμε σε πολλές τέτοιες δράσεις. Για παράδειγμα, το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης είναι το πρώτο και μοναδικό μουσείο στην Ευρωπαϊκή Ένωση που έχει προχωρήσει σε κατάλληλες παρεμβάσεις προκειμένου να καταστεί αισθητηριακά φιλικό στον αυτισμό. Η αισθητηριακή προσβασιμότητα συνίσταται στην προσαρμογή των συνθηκών για την δημιουργία μιας βέλτιστης εμπειρίας για τα άτομα στο φάσμα. Περιλαμβάνει σημάνσεις, παροχή υποστήριξης, αισθητηριακούς χάρτες, εκπαίδευση του προσωπικού και άλλα εργαλεία που βοηθούν τα άτομα στο φάσμα και τους συνοδούς τους να προετοιμάσουν και να απολαύσουν την επίσκεψή τους στο ΕΜΣΤ, καθώς και ειδικά σχεδιασμένες εκπαιδευτικές δράσεις. Το πρόγραμμα υλοποιήθηκε με χρηματοδότηση από το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού την περίοδο 2020-21, σε συνεργασία με την ομάδα TheHappyAct που εστιάζει στην εξυπηρέτηση ατόμων στο φάσμα ή/και με προβλήματα αισθητηριακής επεξεργασίας.
